Η Ελλάδα
αν και «θαλάσσιο» κράτος δεν τολμά να
σκεφτεί «θαλασσινά».
Η Ελλάδα
είναι χώρα νησιών και θαλασσών. Με περισσότερα από 6.000 νησιά και
νησίδες – από τα οποία 120 κατοικούνται – με περίπου 16 000 km ακτογραμμή, κατέχει μια γεωστρατηγική θέση που λίγα κράτη
στον κόσμο απολαμβάνουν. Παρόλα αυτά η
πολιτική διαχείρισης αυτού του πλούτου κινείται εδώ και δεκαετίες στον
«αυτόματο πιλότο». Η νησιωτική πολιτική παραμένει αποσπασματική,
διαχειριστική και επιδοματική, αντί να είναι στρατηγική, αναπτυξιακή και
εθνικά προσανατολισμένη. Το αποτέλεσμα; Να χάνουμε συστηματικά ευκαιρίες
που το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας και η Ευρωπαϊκή Ένωση μας παρέχουν .
Η
νησιωτικότητα, το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) και ο Θαλάσσιος Χωροταξικός
Σχεδιασμός (ΘΧΣ) δεν
είναι απλώς τρεις ξεχωριστές έννοιες. Είναι τρεις πυλώνες που, αν
συνδεθούν με στρατηγικό σχέδιο, μπορούν να αλλάξουν ριζικά τη θέση της
Ελλάδας στον παγκόσμιο χάρτη — οικονομικά, γεωπολιτικά και κοινωνικά.
Η Νησιωτικότητα ως Στρατηγικό Πλεονέκτημα
Η νησιωτικότητα
(οικονομικά και πολιτικά) δεν είναι μόνο στατιστικό μέγεθος· είναι ο τρόπος
με τον οποίο ο θαλάσσιος χώρος, οι νησιωτικές κοινωνίες και οι θαλάσσιες ζώνες
συνδέονται με την ανάπτυξη και την εθνική ασφάλεια.
Η Ευρωπαϊκή
Ένωση, στο άρθρο 174 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της (ΣΛΕΕ), αναγνωρίζει
ρητά ότι οι νησιωτικές περιοχές απαιτούν ειδική μέριμνα για
λόγους οικονομικής, κοινωνικής και εδαφικής συνοχής. Αυτό σημαίνει ότι η
Ελλάδα έχει όχι μόνο το δικαίωμα αλλά και την υποχρέωση να διαμορφώσει
πολιτικές που αξιοποιούν τα νησιά ως κέντρα παραγωγής και καινοτομίας πλέον
— και όχι απλώς ως τουριστικούς προορισμούς.
Ωστόσο, η
σημερινή νησιωτική πολιτική παραμένει αποσπασματική, περιοριζόμενη σε
μέτρα όπως κατά καιρούς μειωμένος ΦΠΑ ή έκτακτες επιδοτήσεις. Αυτή η
προσέγγιση, πέρα από το ότι δεν λύνει διαρθρωτικά προβλήματα, διατηρεί τις
νησιωτικές κοινωνίες σε ένα καθεστώς οικονομικής εξάρτησης και
παραγωγικής αδράνειας.
Η πραγματική
νησιωτική πολιτική πρέπει να συνδεθεί άρρηκτα με τα εργαλεία του Διεθνούς
Δικαίου της Θάλασσας και με τον Θαλάσσιο Χωροταξικό Σχεδιασμό. Εδώ
είναι που εισέρχεται το UNCLOS.
UNCLOS : Το Δίκαιο της Θάλασσας και η «Αόρατη
Ασπίδα» των Νήσων
Η Σύμβαση
των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS, 1982) αποτελεί το
βασικό νομικό πλαίσιο που καθορίζει τα δικαιώματα των κρατών στη θάλασσα. Για
την Ελλάδα, το άρθρο 121 έχει καθοριστική σημασία:
- Παράγραφος 1: Ορίζει ότι νησί είναι
οποιοδήποτε φυσικό έδαφος περιβαλλόμενο από θάλασσα, το οποίο παραμένει
πάνω από το νερό στην πλημμυρίδα.
- Παράγραφος 2: Τα νησιά έχουν τα ίδια
θαλάσσια δικαιώματα με την ηπειρωτική χώρα: χωρικά ύδατα (έως 12
ν.μ.), υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ (έως 200 ν.μ.).
- Παράγραφος 3: Μόνο οι βραχονησίδες που δεν
μπορούν να συντηρήσουν ανθρώπινη ή οικονομική ζωή εξαιρούνται από την
απόκτηση ΑΟΖ.
Αυτό
σημαίνει ότι για κάθε ελληνικό κατοικημένο νησί η χώρα αποκτά μια στέρεη νομική
βάση για τη χάραξη θαλασσίων ζωνών (χωρικά ύδατα/ΑΟΖ). Στην πράξη, αυτό
σημαίνει ότι η Ελλάδα, μέσω των νησιών της, μπορεί να ασκήσει κυριαρχία και
κυριαρχικά δικαιώματα σε μια τεράστια θαλάσσια έκταση. Εκτιμήσεις δείχνουν
ότι η ελληνική ΑΟΖ θα μπορούσε να ξεπεράσει τα 500.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα.
Κι όμως,
μέχρι σήμερα έχει οροθετηθεί και ανακηρυχθεί μόλις ένα μικρό ποσοστό αυτής της
θαλάσσιας ζώνης (με Ιταλία και εν μέρει με Αίγυπτο) ενώ οι διαπραγματεύσεις ή
οι οριοθετήσεις με άλλα γειτονικά κράτη είτε καθυστερούν είτε αποφεύγονται από
την ελληνική κυβέρνηση Αυτό αφήνει χώρο
σε τρίτες χώρες να αμφισβητούν ελληνικά δικαιώματα που είναι σαφώς
κατοχυρωμένα από το διεθνές δίκαιο. Βεβαίως η καθυστέρηση στην επέκταση των χωρικών μας
υδάτων στα 12 νμ, η πλήρης οριοθέτηση ΑΟΖ, η απουσία συνεκτικού εθνικού σχεδίου
και οι διαχρονικοί πολιτικοί δισταγμοί αφήνουν αυτό το δυναμικό αναξιοποίητο.
Η άμεση,
πλήρης και τεκμηριωμένη αξιοποίηση του άρθρου 121 του UNCLOS είναι η προϋπόθεση
για να μπορεί η Ελλάδα να εφαρμόσει αποτελεσματικά και τον Θαλάσσιο Χωροταξικό
Σχεδιασμό της. Αν
θέλουμε να είμαστε κυρίαρχο και σοβαρό κράτος οφείλουμε πρώτα να ανακηρύξουμε
και οριοθετήσουμε την ΑΟΖ αλλά και να επεκτείνουμε τα χωρικά μας ύδατα στα 12νμ
και στην συνέχεια να προχωρήσουμε στον όποιο Θαλάσσιο Χωροταξικό Σχεδιασμό.
Από την
ΑΟΖ στον Θαλάσσιο Χωροταξικό Σχεδιασμό (MSP)
Η ΑΟΖ δεν
είναι απλώς μια τρόπον τινά «ενεργειακή υπόθεση» για μελλοντικές
εξορύξεις. Είναι το νομικό εργαλείο με το οποίο η χώρα μπορεί να
οργανώσει την αλιεία, να προστατεύσει το θαλάσσιο περιβάλλον, να
αναπτύξει υπεράκτιες ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και να διαχειριστεί νέες
δραστηριότητες όπως οι υδατοκαλλιέργειες ή η θαλάσσια βιοτεχνολογία.
Η ΕΕ, με την
Οδηγία 2014/89/ΕΕ, έχει θεσπίσει το πλαίσιο για τον Θαλάσσιο Χωροταξικό
Σχεδιασμό (Marine Spatial Planning – MSP). Κάθε κράτος-μέλος οφείλει να
χαρτογραφήσει και να ρυθμίσει τις χρήσεις των θαλασσίων ζωνών του, ώστε να
αποφεύγονται συγκρούσεις και να προωθείται η βιώσιμη ανάπτυξη. Η Ελλάδα
έχει ενσωματώσει τυπικά την οδηγία, αλλά ουσιαστικά δεν την εφαρμόζει με
στρατηγική συνέπεια. Το αποτέλεσμα είναι να λειτουργούμε χωρίς «θαλάσσιο
πολεοδομικό σχέδιο», με ό,τι αυτό συνεπάγεται σε συγκρούσεις χρήσεων, χαμένες
επενδύσεις και περιβαλλοντικές απώλειες.
Στην πράξη,
ο ΘΧΣ:
- Καθορίζει ζώνες για διαφορετικές δραστηριότητες
(αλιεία, τουρισμός, ενέργεια, ναυτιλία, υδατοκαλλιέργειες, προστασία
περιβάλλοντος).
- Προλαμβάνει συγκρούσεις μεταξύ δραστηριοτήτων (π.χ.
τουρισμός και αιολικά πάρκα).
- Διασφαλίζει βιώσιμη εκμετάλλευση των θαλάσσιων πόρων.
Για τα
νησιά, ο ΘΧΣ μπορεί να λειτουργήσει ως αναπτυξιακός πολλαπλασιαστής, δηλαδή:
να συνδυάσει παραδοσιακές δραστηριότητες (αλιεία, ναυτιλία) με νέες
μορφές «γαλάζιας» οικονομίας (υπεράκτια ανανεώσιμη ενέργεια, θαλάσσια
βιοτεχνολογία, καταδυτικός τουρισμός, οστρακοκαλλιέργειες, φυκοκαλλιέργειες).
Η Ελλάδα
έχει ενσωματώσει την οδηγία στο εθνικό της δίκαιο, αλλά ο εθνικός ΘΧΣ
παραμένει ουσιαστικά ανεφάρμοστος. Η απουσία του οδηγεί σε υπερεκμετάλλευση
ορισμένων νησιών (π.χ. υπερτουρισμός) και σε παραγωγική εγκατάλειψη
άλλων, με αποτέλεσμα χαμένες ευκαιρίες, επενδυτικά κενά και περιβαλλοντικές
πιέσεις.
Η χαμένη
ευκαιρία των θαλάσσιων πόρων – Η περίπτωση των φυκοκαλλιεργειών
Η φυκοκαλλιέργεια
αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα τομέα που θα μπορούσε να αναπτυχθεί
στρατηγικά μέσω του ΘΧΣ και της αξιοποίησης της ΑΟΖ.
Σε άρθρα μου έχω
αναδείξει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αξιοποίησης «θαλάσσιων πόρων»: τη
φυκοκαλλιέργεια (ενδεικτικά: Τα φύκια και οι καλλιεργητές της
θάλασσας,
https://slpress.gr/oikonomia/ta-fykia-kai-oi-kalliergites-tis-thalassas).
Σε χώρες όπως η Ιαπωνία, η Γαλλία, η Ιρλανδία ή οι ΗΠΑ, τα φύκια είναι πολύτιμος
οικονομικός και διατροφικός πόρος καθότι συμβάλλουν στην παραγωγή αρκετών
αγαθών– από βιοκαύσιμα και φαρμακευτικές ουσίες, μέχρι ζωοτροφές και
προϊόντα υψηλής διατροφικής αξίας.
Με σωστό
ΘΧΣ, θα μπορούσαν να δημιουργηθούν Ζώνες Ειδικών Νησιωτικών Δραστηριοτήτων
που να ενσωματώνουν τέτοιες παραγωγικές πρωτοβουλίες. Στην Ελλάδα, οι
κατάλληλες θαλάσσιες εκτάσεις είναι τεράστιες. Πιλοτικά θα μπορούσαν επίσης να
αναπτυχθούν τέτοιες δραστηριότητες και σε βραχονησίδες προκειμένου να
δημιουργηθούν σε αυτές συνθήκες ανάπτυξης οικονομικών δραστηριοτήτων (και ο
νοών νοείτω). Κι όμως, η πραγματική αξιοποίηση είναι σχεδόν μηδενική (<0,1%
του ευρωπαϊκού δυναμικού). Ο λόγος; Η έλλειψη χωροθέτησης, υποδομών και
θεσμικής υποστήριξης.
Ανάγλυφα
λοιπόν ξεπηδά το πρόβλημα: Η πολιτεία αντιμετωπίζει τα νησιά μόνο ως
τουριστικούς προορισμούς ή ως αποδέκτες επιδομάτων, και πεισματικά
αρνείται να τα μετατρέψει σε κέντρα παραγωγής , καινοτομίας, και έρευνας του
τομέα της θαλάσσιας οικονομίας.
Προς μια
Ολοκληρωμένη Νησιωτική Πολιτική
Η σημερινή
«νησιωτική πολιτική» -όπως ήδη προαναφέραμε- συχνά εξαντλείται σε αποσπασματικά
μέτρα – π.χ. κατά καιρούς μειωμένος ΦΠΑ ή ειδικές επιδοτήσεις – που
έρχονται και φεύγουν ανάλογα με τις πιέσεις ή τις πολιτικές σκοπιμότητες. Αυτό δεν
είναι στρατηγική· είναι διαχείριση φτώχειας. Μια πραγματική νησιωτική
πολιτική θα έπρεπε να μετατρέπει την νησιωτικότητα από μειονέκτημα σε
πλεονέκτημα διαμορφώνοντας στρατηγική που να ενώνει τους τρεις προαναφερθέντες πυλώνες.
Απαιτείται λοιπόν:
1.
Άμεση ανακήρυξη ΑΟΖ και ολοκλήρωση οριοθετήσεων αυτής της ΑΟΖ με όλα τα
γειτονικά κράτη, στη βάση του UNCLOS. Κατά την ανακήρυξη και οριοθέτηση οφείλει
η Ελλάδα να ενημερώσει ότι αναφέρει ρητά πως η Ελληνική ΑΟΖ αποτελεί τμήμα της
ΑΟΖ της Ευρωπαϊκής Ένωσης . Όσοι
γείτονες δεν συμφωνούν ας απευθυνθούν στα Διεθνή Δικαστήρια.
2.
Σύνταξη και εφαρμογή εθνικού Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού για όλη την
θαλάσσια έκταση της χώρας με σαφώς προσδιορισμένες ζώνες για αλιεία, ενέργεια,
ναυτιλία, τουρισμό, υδατοκαλλιέργειες, λοιπές οικονομικής και παραγωγικής
φύσεως δραστηριότητες(πχ φυκοκαλλιέργειες-οστρακοκαλλιέργειες-καταδυτικά πάρκα)
αλλά και προστατευόμενες περιοχές.
3.
Ενσωμάτωση όλων των νησιών/των νησίδων και των βραχονησίδων ως πυλώνων
«γαλάζιας ανάπτυξης» – όχι μόνο τουριστικής, αλλά και παραγωγικής, ερευνητικής
και ενεργειακής.
4.
Θεσμοθέτηση προγραμμάτων και κινήτρων για καινοτόμες θαλάσσιες
δραστηριότητες, όπως η φυκοκαλλιέργεια, με χρηματοδότηση από ευρωπαϊκά και
εθνικά κονδύλια.
5.
Ενεργός εμπλοκή τοπικών κοινωνιών στον σχεδιασμό και τη διαχείριση, ώστε
οι πολιτικές να έχουν κοινωνικό σχεδιασμό-κοινωνικό προγραμματισμό , κοινωνική
αποδοχή, αειφορία και βιωσιμότητα.
Η Ελλάδα
οφείλει να ξαναδεί τον εαυτό της καθώς θα αναδύεται από την θάλασσα (όπως
κάποτε η Αφροδίτη της Μήλου). Η Ελλάδα δεν είναι απλώς μια χώρα που «τυχαίνει» να έχει
νησιά· είναι μια νησιωτική δύναμη με διεθνώς κατοχυρωμένα δικαιώματα και
τεράστιο θαλάσσιο χώρο. Αν όμως συνεχίσουμε να βλέπουμε τα νησιά μόνο ως
αποδέκτες επιδομάτων ή ως τουριστικές «βιτρίνες», θα συνεχίσουμε να χάνουμε εθνικές
ευκαιρίες και να υπονομεύουμε την κυριαρχία μας.
Η
γεωγραφία μάς χάρισε τον θαλάσσιο χώρο και τα νησιωτικά μας συμπλέγματα
που είναι ανεκτίμητης αξίας. Το διεθνές δίκαιο μάς δίνει πλήρη
δικαιώματα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση μάς παρέχει θεσμικό πλαίσιο και χρηματοδοτικά
εργαλεία. Το μόνο που λείπει είναι η πολιτική βούληση να δούμε τα νησιά όχι
ως πρόβλημα, αλλά ως συγκριτικό πλεονέκτημα.
Είναι
θέμα πολιτικής βούλησης να υιοθετήσουμε μια πολιτική που συνδέει οργανικά τη
νησιωτικότητα με το UNCLOS και τον ΘΧΣ. Τότε η Ελλάδα θα γίνει πρότυπο γαλάζιας ανάπτυξης ,διεθνές
παράδειγμα βιώσιμης θαλάσσιας οικονομίας. Με σχέδιο, αποφασιστικότητα και
θαλάσσια συνείδηση, η νησιωτικότητα γίνεται
ο μοχλός της νέας ελληνικής αναγέννησης.
Ενδεικτική
Βιβλιογραφία – Παραπομπές
1.
United Nations Convention on
the Law of the Sea (UNCLOS), 1982.
Official text: United Nations Treaty Series, Vol. 1833, p. 3.
Διαθέσιμο στο: https://www.un.org/depts/los/convention_agreements/texts/unclos/unclos_e.pdf
2.
Άρθρο 121 – Καθεστώς των Νησιών, UNCLOS.
Ερμηνευτική ανάλυση: Symmons, C. R., The Maritime Zones
of Islands in International Law, Brill Nijhoff, 1979 (επικαιροποίηση
2019).
3.
Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) – Άρθρο 174 (Οικονομική, κοινωνική
και εδαφική συνοχή).
Διαθέσιμο στο:
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=celex%3A12012E174
4.
Οδηγία 2014/89/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου,
«Θέσπιση πλαισίου για το Θαλάσσιο Χωροταξικό Σχεδιασμό».
Διαθέσιμο στο:
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/?uri=CELEX:32014L0089
5.
Σκουτέρης Δ., «Στον αυτόματο πιλότο τα νησιά», SLpress.gr, 2023.
https://slpress.gr/koinonia/ston-aftomato-piloto-ta-nisia/
6.
Σκουτέρης Δ., «Οι καλλιεργητές της θάλασσας», SLpress.gr, 2023.
https://slpress.gr/oikonomia/oi-kalliergites-tis-thalassas/
7.
Σκουτέρης Δ., «Εθνική ήττα – Το πλήγμα στους νησιώτες», SLpress.gr, 2022.
https://slpress.gr/koinonia/ethniki-itta-to-pligma-stous-nisiotes/
8.
Σκουτέρης Δ., «Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός – Απαιτείται πατριωτική
συνείδηση», Militaire.gr, 2020.
https://www.militaire.gr/thalassios-chorotaxikos-schediasmos-apaiteitai-patriotiki-syneidisi/
9.
European Commission, Blue Growth
Opportunities for Marine and Maritime Sustainable Growth, COM(2012) 494 final.
10.OECD, The
Ocean Economy in 2030, OECD Publishing, Paris, 2016.
DOI:
https://doi.org/10.1787/9789264251724-en